W związku z pojawiającymi się wątpliwościami w sprawie stosowania niektórych przepisów ustawy z dnia 26 marca 1982 r o scalaniu i wymianie gruntów (zwanej dalej ustawą) po jej nowelizacji w 2013 r. a w szczególności jej art.17 ust. 2 i 2a, przedstawiam kilka uwag, które pojawiły się na tle wystąpienia Marszałka Województwa Podkarpackiego.

Ustawą z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o scalaniu i wymianie gruntów (Dz. U. poz. 1157) dokonane zostały zmiany dotyczące między innymi jej art. 8 i art. 17.

Zmiany przepisów art. 8 ustawy polegały przede wszystkim na doprecyzowaniu zasady ekwiwalentności (równowartości) stosowanej w czasie scalenia gruntów, a więc podstawowej zasady obowiązującej w trakcie dokonywania koniecznych przekształceń granic nieruchomości gruntowych, w tym również tworzenia niektórych nowych nieruchomości.

Ostatecznie przepis ust. 1 w art. 8 ustawy wskazuje, że każdy uczestnik scalenia otrzymuje w zamian za grunty dotychczas posiadane na obszarze scalenia grunty o równej wartości szacunkowej, z wyjątkiem gdy:

Taki przepis został uchwalony, gdyż zgodnie z dotychczasowym brzmieniem ust. 2 w art. 17 ustawy istniała możliwość w opisanej w pkt 4 sytuacji wydzielenia gruntów zarówno na cele miejscowej użyteczności publicznej jak pod ulice i drogi (bez bliższego określenia rodzaju np. tych dróg), ale w taki sposób, że każdemu uczestnikowi scalenia, bez jego zgody i rekompensaty pieniężnej z tego tytułu, można było zmniejszyć przysługujący mu obszar gruntu o część, której wartość szacunkowa odpowiadała stosunkowi wartości szacunkowej gruntów przeznaczonych na wymienione cele do wartości wszystkich scalanych gruntów. Tak wydzielone grunty stawały się własnością gminy. Było to swoiste wywłaszczenie na rzecz gminy, ale bez wymaganego odszkodowania, co naruszało przepisy Konstytucji RP – w szczególności jej art. 21 ust. 2. Zgodnie z dotychczasowym brzmieniem ust. 2 w art. 17 ustawy grunty wydzielone pod drogi oraz na cele użyteczności publicznej z mocy prawa przechodziły bowiem, często bez zgody zainteresowanych, na własność gminy, ale gmina nie ponosiła z tego tytułu żadnych kosztów co oznacza, że wszyscy uczestnicy pozbawiani byli należnego im odszkodowania. Często wielkość takiego zmniejszenia należnego ekwiwalentu w poszczególnych gospodarstwach przekraczała 3% wartości gruntów, co z kolei naruszało podstawową zasadę scalenia omówioną w pkt 1. Nie można bowiem było nadal uznawać, że planowana w czasie scalenia budowa sieci dróg gminnych, a więc zajęcie znacznych powierzchni na taki cel publiczny, jest przesłanką zmniejszania (zawsze), ze względów technicznych lub gospodarczych, a więc sytuacji wyjątkowych, należnego każdemu właścicielowi ekwiwalentu gruntowego i to do 3% jego wartości.

Takiej zmianie ust. 2 w art. 17 ustawy towarzyszyła także odpowiednia zmiana ust. 1 w art. 17 ustawy polegająca na wskazaniu, że grunty niezbędne na cele miejscowej użyteczności publicznej, pod ulice i drogi publiczne oraz na wykonane i utrzymywane na koszt Skarbu Państwa albo przewidziane do takiego wykonania i utrzymywania urządzenia melioracji wodnych podstawowych wydziela się z gruntów Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa lub gminy.

Taki sposób ich wydzielania wskazuje, że na obszarach obejmowanych pracami scaleniowymi na niektóre inwestycje celu publicznego o znaczeniu lokalnym a w przypadku melioracji wodnych podstawowych także ponadlokalnym należy w pierwszej kolejności przeznaczać grunty zarówno Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa jak i gminy. Dopiero gdy brak jest takich gruntów, co jest w warunkach polskich niezwykle rzadkim przypadkiem, należy stosować zasadę opisaną w art. 17 ust. 2.

W większości przypadków scaleń gruntów zachodzić będzie potrzeba wykonywania stosownych obliczeń polegających na porównywaniu (odpowiednim bilansowaniu) łącznej wartości gruntów wykazanych w tzw. starym stanie posiadania a więc już istniejących:

odpowiednio z łączną wartością:

W tym celu można będzie wykorzystać odpowiednio przetworzony załącznik nr 27 zawarty w Instrukcji Nr 1 Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej o scalaniu gruntów z dnia 24 marca 1983 r. Nr GZ-ge-630-1/83.

Wynik tego bilansowania będzie dopiero podstawą wyliczenia odpowiedniego współczynnika zmniejszającego wartość szacunkową gruntów do wydzielenia uczestnikom scalenia innym niż gmina, a w konsekwencji wielkości wyrażonych także w jednostkach pieniężnych oraz ostatecznie do wyliczenia kwot wpłat, o których mowa w art. 17 ust. 2a ustawy. Należy jednocześnie zwrócić uwagę, aby przy wyliczaniu ww. współczynnika, w celu właściwego zbilansowania wpłaty gminy i dopłat dla pozostałych uczestników scalenia gruntów zgodnie z opisem zawartym w kolumnie 2 ww. załącznika nr 27, podawać łączną wartość tylko tych gruntów, które mogą być obciążane faktycznie takimi potrąceniami (a więc gruntów, których granice będą przekształcane). Przy obliczeniu wartości podawanych w kolumnie 2 nie powinno się więc uwzględniać wartości działek, które pozostają w starym stanie posiadania. W takich przypadkach w czasie scalenia granice takich działek zostaną jedynie zastabilizowane zgodnie z tym stanem, obliczone ich nowe pola powierzchni w obowiązującym układzie współrzędnych, zgodnie z aktualnie obowiązującą precyzją zapisu takich pól powierzchni.

Oznacza to tym samym, że w przypadku braku gruntów Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa i gminy, kwota dopłaty pieniężnej należnej od gminy z tytułu wydzielenia jej dróg dojazdowych do gruntów rolnych i leśnych winna odpowiadać ściśle sumie dopłat dla poszczególnych uczestników scalenia. Tak więc gmina nie będzie zobowiązana do dopłat na rzecz tych właścicieli, których grunty objęte scaleniem składają się jedynie z jednej działki a ponadto granice takiej działki nie podlegają żadnym przekształceniom i są nazywane potoczne właśnie tzw. niezmiennikami projektu. Ponadto przy wyliczeniach należnych dopłat nie należy używać i stosować pojęcia “odchyłka 3%”. Jak już wykazano powyżej w obowiązującym obecnie stanie prawnym można jedynie w 2-ch, opisanych w art. 8 pkt. 2 ustawy, przypadkach, bez zgody uczestnika scalenia, wydzielić mu grunty zamienne rzeczywiście w taki sposób, gdy różnica nieprzekraczająca 3% wartości gruntów jest dopuszczalna. Natomiast tzw. odchyłki 3% nie stosuje się przy wydzielaniu gruntów na cele dróg gminnych, co oznacza, że gmina musi wpłacić na konto powiatu dokładnie kwotę równą sumie dopłat przysługujących tym uczestnikom scalenia, których kosztem, zgodnie z opisaną powyżej zasadą, zostały obliczone stosowne współczynniki zmniejszające wartości należnych im gruntów. Zasady tej należy przestrzegać także w przypadku scaleń wokółautostradowych.